Hoewel de herinnering aan de zomer van 2003 en haar 19.000 doden nog steeds in ieders geheugen leeft, tonen de regelmaat, intensiteit en duur van de hittegolven aan dat het niet langer om een eenmalig evenement gaat.
2003 koppelde op pijnlijke wijze ouderdom aan mortaliteit.
Gelukkig tonen de recente jaren dat in verzorgingshuizen de lessen uit het verleden hebben geleid tot een situatie die beter onder controle lijkt[i].
Toch blijft er veel te doen om ervoor te zorgen dat de zomerperiodes, zowel voor het personeel als voor de bewoners, gewone seizoenen blijven.
In dit artikel, bestemd voor zowel gebouwontwerpers als managers van instellingen voor oudere mensen, bieden we een overzicht van zowel de regelgeving als de technische aspecten, zodat alle betrokken actoren effectief kunnen inspelen op de maatregelen die bijdragen aan zomers comfort.
Koeling en verfrissing: de termen verduidelijken
In de wereld van ingenieursbureaus en architecten is het onderscheid vrij duidelijk: koeling wordt uitsluitend geassocieerd met airconditioningsystemen, terwijl verfrissing vaak ook plafondventilatoren omvat, die de waargenomen temperatuur verlagen.
Echter, de teksten met betrekking tot “verfrissing” in instellingen voor ouderen koppelen dit begrip aan “koudeproductie”.
In het vervolg van deze publicatie, om expliciete termen te gebruiken, zullen we de drie mogelijke situaties bespreken:
- Airconditioning
- Plafondventilatoren
- Hybride verfrissing, wat overeenkomt met de combinatie van airconditioning en plafondventilatoren
Canicules et préservation de la santé dans les EHPAD : quelles actions concrètes ?
Les textes réglementaires parus entre 2004 et 2005 ont été à l’origine d’une exigence nouvelle : la mise à disposition d’une pièce climatisée, accessible aux résidents à mobilité réduite et en mesure d’accueillir une proportion significative des résidents.
Voici ces textes :
- Décret n° 2005-768 du 7 juillet 2005[ii]: il impose aux établissements assurant l’hébergement des personnes âgées l’aménagement d’un local ou d’une pièce équipé(e) d’un système fixe de climatisation.
- Arrêté du 7 juillet 2005 & Arrêté du 8 août 2005[iii]: fixent le cahier des charges du « plan bleu » (plan d’organisation en cas de crise sanitaire ou climatique) et les conditions d’installation d’un système de climatisation ou de mise à disposition d’un local/pièce refroidie.
La « proportion significative de résidents » reste assez ambiguë. Elle est laissée à l’appréciation des responsables d’établissement. Dans la pratique, c’est souvent la salle de restauration qui devient le refuge en cas de fortes chaleurs.
Cela pose toutefois un problème pratique pour certains résidents fragiles, dont l’état de santé n’est pas toujours compatible avec le fait de quitter leur pièce de vie. De ce fait, ils doivent rester dans leur chambre, qui n’est souvent pas climatisée et dont la température peut monter à des niveaux élevés.
D’autres mesures sont appliquées (formation des personnels, plan bleu, alertes météo, etc…), mais nous nous en tiendrons ici aux aspects thermiques.
Des solutions améliorant le confort thermique d’été sont financées par la Caisse Nationale de Solidarité pour l’Autonomie[iv] (CNSA). On y trouve une large palette de mesures limitant l’exposition à la chaleur et privilégiant la ventilation naturelle. Elles incluent souvent les brasseurs d’air plafonniers, comme on peut le voir dans la Région Centre-Val de Loire, Bourgogne Franche-Comté…
Rappelons à cette occasion différentes solutions pour le confort d’été : brise-soleil, isolation de la toiture et des murs, filtres solaires extérieurs, volets, isolation de la toiture et des murs, surventilation nocturne, etc.
RE2020, gezondheidsinstellingen en verzorgingshuizen: binnenkort veranderingen bij nieuwbouw?
Vanaf 1 januari 2026 wordt RE2020 uitgebreid naar bepaalde tertiaire gebouwen die nog onder RT2012 vielen:
- Hotels,
- Restaurants,
- Winkels,
- Instellingen voor vroegtijdige kinderopvang (crèches, kinderdagverblijven),
- Universiteitsgebouwen,
- Mediatheken en bibliotheken,
- Gezondheidsinstellingen (medische kantoren, ziekenhuizen, enz.) en verzorgingshuizen,
- Gymzalen, sportzalen en kleedkamers,
- Industrie- en ambachtsgebouwen,
- Terminals.
De ontwerpbesluiten zijn onderwerp geweest van een publieke consultatie[v], afgesloten in juni 2025.
Zo zal in nieuwe verzorgingshuizen het zomerse comfort veel beter worden meegenomen, met de introductie van de DH-indicator (graden-uren), die oververhitting moet voorkomen door betere ontwerpoverwegingen.
In de kamers schrijft RE2020 voor zomerse comfort na te streven zonder systematische airconditioning.
Airconditioning kan aanwezig zijn in situaties waarin hygiëne- of veiligheidsregels het openen van ramen naar buiten verbieden (kwetsbare patiënten…). Maar in de overige ruimtes kunnen plafondventilatoren volledig worden ingezet.
Hybride verfrissing: wanneer airconditioning en plafondventilatoren samenwerken voor optimaal resultaat
De grootschalige inzet van airconditioning in verzorgingshuizen stuit op verschillende obstakels.
Ten eerste zijn koelinstallaties op puur economisch vlak kostbaar, zowel in de investeringsfase (nieuwbouw of renovatie) als in de exploitatiefase (elektriciteitsverbruik).
Ten tweede dragen ze bij aan het ontstaan van hitte-eilanden, omdat ze warme lucht naar buiten afvoeren.
Ten slotte hebben de gebruikte koelmiddelen een verwoestend effect op het milieu.
Een slimme aanpak bestaat erin het aantal installaties te beperken en de resterende systemen te combineren met plafondventilatoren. Een studie van de Universiteit van Berkeley[vi] in tertiaire gebouwen toonde zo 30% energiebesparing aan bij de combinatie van airconditioning en plafondventilatoren.
In dit schema wordt de ingestelde koelingstemperatuur bewust met enkele graden verhoogd. Deze lichte verhoging beïnvloedt het waargenomen comfort niet, omdat de plafondventilator een gelijkwaardige verfrissende sensatie biedt.
Concrete ervaringsresultaten
In twee verzorgingshuizen in Voiron heeft de introductie van plafondventilatoren in de kamers de beleving van de bewoners aanzienlijk veranderd.
Voor de installatie vond 100% van de ondervraagden de temperatuur tijdens de heetste periodes onverdraaglijk en had dit invloed op hun fysieke activiteiten.
Na de installatie vond 60% van de respondenten dat de situatie draaglijk, zelfs volledig draaglijk, was geworden. 78% vond dat de plafondventilator stil tot zeer stil was, en 79% gaf aan dat de voordelen van de plafondventilator ruim opwogen tegen de nadelen.
Getuigenissen van andere verantwoordelijken ondersteunen deze bevindingen:
- Directrice van het verzorgingshuis Bellevue in Decazeville: De plafondventilatoren hebben ons comfort zowel in de zomer als in de winter aanzienlijk verbeterd en ook ons probleem van lage plafondhoogte opgelost dankzij hun geringe dikte.
- Directeur van het verzorgingshuis Les Sénioriales (Cannes): Deze apparaten zijn perfect geschikt voor ruimtes met oudere bewoners, aangezien de geïnstalleerde plafondventilator de lucht horizontaal in 360 graden verspreidt. De lucht stroomt langs het plafond en voorkomt de sensatie van gerichte koude luchtstromen op de bewoners. Zij waarderen vooral het stille en discrete functioneren (geen stroboscopisch effect ten opzichte van lichtpunten).
Opvallend is dat de Exhale vleugelloze Vortex-plafondventilatoren zeer gewaardeerd worden in ruimtes met oudere bewoners. Ze zorgen namelijk voor een zachte en gelijkmatig verdeelde luchtstroom in de kamer, wat goed aansluit bij de behoeften van de bewoners.
Uittreksel uit een artikel van Dauphiné Libéré waarin de Exhale plafondventilator wordt getoond[vii]
Beperkingen van de voordelen van plafondventilatoren in verzorgingshuizen
Het realiseren van een gevoelstemperatuurverlaging van 3 tot 4°C in de kamers met plafondventilatoren is uiteraard zeer positief, en wordt nog versterkt door verbeteringen aan de gebouwschil.
Daarnaast blijven plafondventilatoren effectief over een breed temperatuurbereik. Een publicatie van de Universiteit van Berkeley[viii] (verschillend van de vorige) toont aan dat ze het thermisch comfort verbeteren tot wel 43°C. Idealiter blijft men natuurlijk onder 28°C, maar dit laat duidelijk de flexibiliteit van deze oplossing zien.
Hoe actie te ondernemen?
Voor instellingen die kwetsbare doelgroepen ontvangen, zijn lichte aankopen of investeringen in materiaal vrij toegankelijk: airconditioners, plafondventilatoren, zonwering, beschermfilms, jaloezieën…
Aan de andere kant zijn de door de CNSA gefinancierde investeringssteunplannen voor vastgoed gereserveerd voor grote renovatie- of nieuwbouwprojecten (≥ 800 k€ sinds 2022). Ze bevatten automatisch energieprestatiecriteria.
Het rekening houden met zomers comfort kan ook steunen op de Regionale Adviseurs en Coördinatoren voor Energie- en Ecologische Transitie in de Gezondheidszorg (CTEES), die actief zijn binnen de ARS. Zoals de CNSA vermeldt: « sinds 2022 zijn meer dan 5200 instellingen, waarvan 3600 uit de medisch-sociale sector, begeleid door meer dan 150 CTEES voor audits en opvolging »[ix].
Het doel is om het zomerse thermisch comfort vanaf het ontwerp of de renovatie van instellingen die kwetsbare personen huisvesten of ontvangen, in acht te nemen. Deze CTEES zullen met name binnen gezondheids- en medisch-sociale instellingen energieaudits uitvoeren en actieplannen opstellen om het energieverbruik te verminderen en de luchtkwaliteit te verbeteren.
Daarnaast moet ook het speciale platform van ANAP[x], het Nationaal Agentschap voor Prestatie in de Gezondheidszorg en Medisch-Sociale Sector, worden vermeld, dat uitdrukkelijk is gericht op subsidies voor ecologische projecten. Via de bovenstaande link kan men op “starten” klikken en vervolgens “aanpassing aan klimaatverandering” selecteren om toegang te krijgen tot de beschikbare financieringsmogelijkheden.
Als aanvulling hierop kunnen de verantwoordelijken van de instellingen ook contact opnemen met gekwalificeerde OPQIBI-adviesbureaus in hun regio, die in staat zijn energieaudits uit te voeren[xi].
Dit is des te meer gerechtvaardigd omdat het vandaag de dag, met het “tertiair decreet” dat een sterke vermindering van het energieverbruik in tertiaire gebouwen van meer dan 1000 m² oplegt, mogelijk is om een globale energieaudit te starten die specifiek rekening houdt met zomerhitteoverschotten. Bovendien omvatten de audits de evaluatie van beschikbare financiële hefbomen, zoals energiebesparingscertificaten (CEE).
Ter ondersteuning van de energieanalyse moet ook de aanwezigheid worden vermeld van een nieuwe referentie volledig gewijd aan zomers comfort in gebouwen. Héolem, de enige benadering voor zover ons bekend volledig aan dit thema gewijd, terwijl andere labels alle kenmerken van gebouwen behandelen[xii].
Op basis van deze verschillende elementen zullen de verantwoordelijken van de instellingen die onze ouderen huisvesten, evenals de ontwerpers, in staat zijn om op een solide basis actie te ondernemen.
Dankwoord
Voor alle verstrekte informatie, evenals haar zorgvuldige nalezing en correcties van dit artikel, bedanken wij Murielle Blondeau, Transition Manager gespecialiseerd in het Management van medisch-sociale instellingen en Directeur van SERENALLIANCE.
[i] In 2025, despite two heatwave episodes, Santé Publique France estimated 760 excess summer deaths: see https://www.santepubliquefrance.fr/content/download/739261/4741467?version=1 and https://www.santepubliquefrance.fr/determinants-de-sante/climat/fortes-chaleurs-canicule/documents/bulletin-national/canicule-et-sante-exces-de-mortalite.-bulletin-du-11-septembre-2025
[ii] Decree of July 7, 2005: https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/JORFTEXT000000259713/
[iii] Order of July 7, 2005: https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/JORFTEXT000000633683
Order of August 8, 2005: https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/LEGIARTI000030238866/2005-08-19
[iv] French Society of Emergency Medicine – THE COUR DES COMPTES QUESTIONS THE RESILIENCE OF HEALTH AND MEDICO-SOCIAL INSTITUTIONS TO HEATWAVES – https://www.sfmu.org/fr/actualites/actualites-de-l-urgences/la-cour-des-comptes-s-interroge-sur-la-resilience-des-etablissements-sanitaires-et-medico-sociaux-face-aux-vagues-de-chaleur/new_id/69723?
[v] Accessible on Vie Publique: https://www.vie-publique.fr/consultations/298780-projet-de-decret-performance-energetique-constructions-de-batiments
[vi] See article (in English): https://vcresearch.berkeley.edu/news/hybrid-cooling-leads-significant-energy-savings-tropical-office-buildings
[vii] Full article available here: https://www.ledauphine.com/societe/2024/08/18/voiron-isere-canicule-apres-de-menus-travaux-un-ete-plus-serein-a-l-ehpad-voironnais
[viii] A summary in English is available here: https://www.linkedin.com/pulse/when-fans-safe-harmful-during-extreme-heat-stefano-schiavon-udfqc/ – full version available on ScienceDirect: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0360132325007413?via%3Dihub
[ix] Publication available here: https://www.cnsa.fr/actualites/plan-daide-linvestissement-2023-un-bilan-positif?
[x] ANAP’s special ecological grants platform: https://www.anap.fr/s/financer-sa-transition-ecologique. From the link, just click “start,” then choose “adaptation to climate change” to access the list of available funding.
[xi] Simply enter the address https://www.opqibi.com/recherche-plus, specify the Region or Department, and enter code “1905” corresponding to tertiary energy audits.
[xii] Many other environmental labels help improve buildings, both new and renovated, while also considering summer comfort. Examples include HQE, Sustainable Building approaches, BREEAM…